نقش هوش مصنوعی در ارتقای ایمنی خدمات مسافری راه آهن

استفاده از سامانه های پیش بینی حوادث ریلی مبتی بر هوش مصنوعی می تواند به عنوان راهکاری پیشرفته، از بروز بسیاری از این وقاع جلوگیری نماید.

به گزارش ریل ایران به نقل از تین نیوز؛ با پیشرفت روزافزون فناوری های نوین، صنعت حمل و نقل ریلی نیز همچون سایر حوزه های زیرساختی، وارد مرحله ای تازه از تحول دیجیتال شده است. یکی از مهم ترین فناوری های این دوران، هوش مصنوعی  است که با توان تحلیل داده های کلان، پیش بینی وقایع و تصمیم گیری هوشمند، می تواند نقش تعیین کننده ای در افزایش ایمنی، کاهش سوانح و مدیریت بهینه شبکه ریلی ایفا کند. با این حال، ورود چنین فناوری هایی به ساختار حمل و نقل، ابعاد حقوقی و مسئولیت پذیری ویژه ای را نیز به همراه دارد که لازم است به طور دقیق بررسی و تحلیل شوند.

در فضای حمل و نقل ریلی، ایمنی همواره مهم ترین اولویت بوده است. هر سانحه ریلی، نه تنها جان انسان ها را به خطر می اندازد، بلکه خسارات مالی و اجتماعی گسترده ای به همراه دارد. در گذشته، عمده توجهات در حوزه ایمنی بر روی بهبود تجهیزات فنی و آموزش نیروی انسانی متمرکز بود، اما در عصر جدید، بهره گیری از سامانه های پیش بینی مبتنی بر هوش مصنوعی به عنوان راهکاری پیشرفته در دستور کار قرار گرفته است. این سامانه ها می توانند با تحلیل لحظه ای اطلاعات حسگرها، دوربین ها، موقعیت یاب ها و دیگر داده های محیطی، احتمال بروز خطر را شناسایی کرده و حتی پیش از وقوع حادثه، هشدارهای لازم را صادر کنند. از سوی دیگر، در صورت بروز حادثه نیز، سامانه های هوشمند در تحلیل علت و بررسی زنجیره علّی واقعه نقش مهمی ایفا می کنند.

اما ورود هوش مصنوعی به فرآیندهای ایمنی و مدیریت بحران، سوالات و چالش های متعددی را در حوزه حقوق ایجاد می کند. نخستین پرسش اساسی آن است که در صورت بروز خطا یا سانحه ناشی از تصمیم گیری سامانه هوش مصنوعی، مسئولیت حقوقی بر عهده کیست؟ آیا مسئولیت متوجه شرکت بهره بردار است؟ یا سازندگان نرم افزار و الگوریتم ها؟ این پرسش در حقوق سنتی ایران پاسخ روشنی ندارد و نیازمند تبیین و تطبیق نظریات نوین حقوق فناوری است.

در فقه اسلامی و حقوق مدنی ایران، اصل بر آن است که هر کس به دیگری زیانی وارد آورد، باید آن را جبران کند، مشروط بر آن که فعل زیان بار، منتسب به شخص باشد و عنصر تقصیر یا تعدی احراز گردد. اما در مورد هوش مصنوعی که خود تصمیم گیرنده و کنش گر است، تعیین دقیق شخص مسئول، چالشی حقوقی محسوب می شود.

علاوه بر این، استفاده از هوش مصنوعی در زیرساخت های حمل ونقل مستلزم پردازش گسترده داده هاست. اطلاعات مکانی قطارها، مشخصات رانندگان، عملکرد فنی تجهیزات، و حتی داده های رفتاری مسافران، بخشی از داده هایی است که برای تغذیه سامانه های هوش مصنوعی استفاده می شود. این امر لزوم رعایت اصول حریم خصوصی، امنیت داده و رضایت آگاهانه مسافران را مطرح می کند. قوانین ایران در این زمینه هنوز توسعه یافته نیستند، اگرچه اصول کلی قانون اساسی، قانون تجارت الکترونیک، و قانون حمایت از حقوق مصرف کننده می توانند چارچوب هایی کلی فراهم کنند. اما نبود مقررات تخصصی، خطر سوء استفاده از داده ها یا نقض حریم خصوصی را بالا می برد.

از منظر سیاست گذاری، ضروری است که نهادهای قانون گذار از جمله شورای عالی ترابری کشور، سازمان تنظیم مقررات، و قوه قضائیه، با همکاری شرکت های دانش بنیان و بهره برداران حمل و نقل، چارچوب هایی حقوقی و اخلاقی برای کاربرد هوش مصنوعی تدوین کنند. این چارچوب ها باید شامل مسئولیت مدنی و کیفری، شفافیت عملکرد سامانه ها، حق اعتراض و رسیدگی قضایی، و نظارت مستمر بر عملکرد سامانه های هوشمند باشد. تجربه کشورهای اروپایی و اسناد بین المللی مثل مقررات عمومی حفاظت از داده ها (GDPR) می تواند در تدوین این مقررات مفید واقع شود.

نتیجه آن که، هوش مصنوعی فرصتی بی بدیل برای ارتقای ایمنی و کاهش سوانح در حمل و نقل ریلی ایران فراهم کرده است، اما استفاده موفق و امن از آن مستلزم نگاهی جامع به ابعاد حقوقی، اخلاقی و فنی آن است. بدون تعریف روشن از مسئولیت ها، حمایت از حقوق مسافران، و تنظیم دقیق روابط بین ذی نفعان، نمی توان به تحول پایدار در این حوزه دست یافت. آینده حمل ونقل ریلی هوشمند، نه تنها به توان فناورانه کشور، بلکه به درک و پیاده سازی درست مفاهیم حقوقی در عصر هوش مصنوعی وابسته است.