اتصال ریلی کرمانشاه – خسروی؛ مسیر تازه همگرایی تجاری ایران، عراق و آسیای میانه

در حالیکه وزیر راه و شهرسازی با اشاره به اهمیت راه‌آهن کرمانشاه – خسروی به‌عنوان بخشی از کریدور شرق به غرب، بر نقش این خط ریلی در اتصال آسیای میانه به عراق تأکید کرده، بررسی‌ها نشان می‌دهد تکمیل این مسیر می‌تواند علاوه بر گسترش تجارت مستقیم ایران و عراق، درآمدهای ترانزیتی کشور را از مسیر عبور کالاهای کشورهای همسایه به‌طور چشمگیری افزایش دهد.

به گزارش ریل ایران؛ وزیر راه و شهرسازی در جریان برگزاری مراسم ریل‌گذاری راه‌آهن کرمانشاه – خسروی که به‌صورت وبیناری در آن حضور داشت، طی سخنانی درباره این خط ریلی گفت: «این مسیر بخشی از کریدور شرق به غرب است که آسیای میانه را به عراق و کشورهای همسایه متصل می‌کند. امروز یکی از مهم‌ترین ابزارهای توسعه کشور، تکمیل همین کریدورهاست؛ چه شمال به جنوب و چه شرق به غرب».

اگرچه سخنان «فرزانه صادق» در راستای سیاست‌های کلان راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران برای توسعه کریدورهای ترانزیتی عبوری از کشور مطرح شده است، اما این سؤال مطرح می‌شود که میزان درآمدهای ترانزیتی راه‌آهن از این مسیر ریلی چه مقدار خواهد بود؟
برای پاسخ به این سؤال، بر اساس سخنان وزیر، باید راه‌آهن کرمانشاه – خسروی را از دو منظر مورد بررسی قرار داد: نخست، مبادلات مستقیم تجاری میان ایران و عراق و دوم، ترانزیت کالا میان دو کشور که درآمدهای غیرمستقیم را برای هر دو طرف به همراه خواهد داشت. همچنین ذکر این نکته ضروری است که راه‌آهن کرمانشاه – خسروی نه تنها موجب توسعه اتصال ریلی ایران و عراق از مسیر جدید خواهد شد، بلکه مناسبات تجاری موجود میان کشورمان و اقلیم کردستان را نیز در بر خواهد گرفت.

مناسبات تجاری ایران و عراق

حجم مبادلات تجاری میان ایران و عراق در سال‌های اخیر به طور میانگین بین ۱۰ تا ۱۲ میلیارد دلار برآورد می‌شود و بر اساس آمار رسمی، در ده‌ماهه نخست سال جاری میلادی ارزش کل تجارت دو کشور به حدود ۱۰.۶۵ میلیارد دلار رسیده است. صادرات کالاهای غیرنفتی ایران به عراق نیز در چهار ماه ابتدایی سال جاری حدود سه میلیارد دلار اعلام شده و این کشور همچنان یکی از اصلی‌ترین مقاصد صادراتی ایران به شمار می‌رود. مقامات اقتصادی دو طرف هدف‌گذاری کرده‌اند تا در سال‌های آینده حجم تجارت دوجانبه را به حدود ۱۵ میلیارد دلار افزایش دهند؛ به‌ویژه با توجه به نقش عراق در تأمین نیازهای کالایی و انرژی خود از ایران و همچنین گسترش همکاری‌ها در زمینه‌های برق، گاز و ترانزیت منطقه‌ای.

در حوزه ترانزیت نیز گمرک ایران گزارش داده که ترانزیت کالای خارجی از قلمرو ایران (به همه مقاصد) در چهارماهه ۱۴۰۳ به ۷.۶ میلیون تن و در پنج‌ماهه همان سال به ۹.۶ میلیون تن رسیده است. گذرگاه‌های غربی از جمله پرویزخان و باشماق نیز جهش قابل‌توجهی داشته‌اند؛ با این حال، گمرک رقم تفکیکیِ «ترانزیت ویژه عراق» را منتشر نکرده است.

حجم تجاری عراق با دیگر همسایگان ایران

همان‌طور که گفته شد، ترانزیت ریلی میان عراق و کشورهای همسایه ایران از جمله پتانسیل‌های مهم راه‌آهن برای کسب درآمد از طریق ترانزیت محسوب می‌شود. اگرچه در حال حاضر این ترانزیت برای برخی موارد همچون قیر صادراتی عراق به کشورهای CIS و پاکستان در جریان است، اما اتصال ریلی عراق به همسایگان ایران از جمله کشورهای CIS، پاکستان و افغانستان از طریق شبکه ریلی ایران می‌تواند سهم راه‌آهن از درآمدهای ترانزیتی را به‌طور چشمگیری افزایش دهد.

به نوشته نشریه Pakistan Today، صادرات پاکستان به عراق در سال مالی ۲۰۲۴ رقمی معادل ۷۹.۲۱ میلیون دلار برآورد شده و این در حالی است که سهم عراق از محصولات وارداتی به پاکستان حدود ۲۵۳.۴۳ میلیون دلار است.

در خصوص مبادلات تجاری میان عراق و کشورهای CIS باید گفت که صادرات قزاقستان به عراق در سال ۲۰۲۳ تنها ۱.۵۲ میلیون دلار بوده که رقمی ناچیز به حساب می‌آید (Trading Economics).

در مورد ازبکستان، وضعیت کمی بهتر است. در سال ۲۰۲۳ حجم کل تجارت بین ازبکستان و عراق حدود ۲۲.۱ میلیون دلار اعلام شده است. بر پایه آمارهای تکمیلی، صادرات ازبکستان به عراق در سال ۲۰۲۳ برابر با ۲۱.۸ میلیون دلار بوده و در سال ۲۰۲۴ این رقم به حدود ۵۵.۵۷ میلیون دلار رسیده است. همچنین واردات از عراق به ازبکستان در سال ۲۰۲۴ حدود ۱۰.۸۵ میلیون دلار گزارش شده است (Azernews و Trading Economics).

طبق آمارهای رسمی، در سال ۲۰۲۴ صادرات جمهوری آذربایجان به عراق حدود ۲۳.۷۴ میلیون دلار ثبت شده است. از سوی دیگر، واردات آذربایجان از عراق تنها ۵۷۸.۸۹ هزار دلار بوده است. بنابراین، حجم کل مبادلات تجاری بین عراق و جمهوری آذربایجان در سال ۲۰۲۴ در حدود ۲۴.۳ میلیون دلار برآورد می‌شود (Azernews).

در خصوص دو کشور ترکمنستان و افغانستان نیز متأسفانه آمار دقیق یا قابل اتکایی از حجم تجاری میان آن‌ها و عراق در دسترس نیست.

سخن پایانی

اگرچه میزان مبادلات تجاری میان عراق و دیگر همسایگان ایران چندان چشمگیر نیست، اما دلیل اصلی این وضعیت، نبود اتصال ریلی میان طرفین ــ به‌ویژه از مسیر ایران ــ است. از آن‌جا که کشورهای CIS همگی به‌عنوان کشورهای محصور در خشکی شناخته می‌شوند، اتصال ریلی برای توسعه مناسبات تجاری میان آن‌ها اهمیت حیاتی دارد. در نبود این نوع ترانزیت، طبیعتاً مسیر جاده‌ای به دلیل محدودیت‌های فراوان، امکان گسترش روابط تجاری را به‌طور کامل فراهم نمی‌کند.
بنابراین، اتصال ریلی ایران به عراق، به‌ویژه از طریق شبکه ریلی ملی، نه تنها موجب رشد درآمدهای ترانزیتی کشورمان خواهد شد، بلکه به همگرایی تجاری میان همسایگان ایران و تقویت اقتصاد منطقه‌ای نیز کمک شایانی می‌کند.