ریل ایران بررسی کرد؛
احیای راه‌آهن تاریخی حجاز؛ از فرصت همگرایی جهان اسلام تا خطرات بالقوه برای ایران
احیای راه‌آهن تاریخی حجاز در حالی از سوی کشورهای ترکیه، سوریه و اردن کلید خورده که در صورت راه‌اندازی بخش باری، این کریدور ریلی به‌عنوان شمشیری دولبه در برابر ژئوپولیتیک ایران عمل خواهد کرد.
به گزارش ریل ایران؛ مقام‌های اردن و سوریه اعلام کردند که مسیر ریلی تاریخی میان دو پایتخت پس از دهه‌ها توقف، تا پایان سال ۲۰۲۶ میلادی می‌تواند دوباره فعال شود. این اقدام بخشی از طرح بزرگ احیای راه‌آهن حجاز به‌حساب می‌آید؛ مسیری که در دوران امپراتوری عثمانی ساخته شد و زمانی زائران را از دمشق به مدینه و مکه می‌رساند.
ماه گذشته طی برگزاری نشستی در شهر اَمان، سه کشور اردن، سوریه و ترکیه توافق کردند همکاری‌های مشترک خود را برای احیای راه‌آهن حجاز آغاز کنند. طبق این توافق، ترکیه مسئولیت بازسازی فنی و زیرساختی بخش سوری مسیر را بر عهده خواهد داشت و اردن نیز قرار است خدمات تعمیر و نگهداری لوکوموتیوها و واگن‌ها را بر عهده بگیرد. زاهی خلیل، مدیرکل و نایب‌رئیس راه‌آهن حجاز اردن، در تازه‌ترین اظهارات خود از اجرای پروژه طبق برنامه از پیش تعیین‌شده خبر داده و اعلام کرد که در صورت تحقق تعهدات، نخستین قطار مسافری میان دمشق و اَمان در سه‌ماهه پایانی سال ۲۰۲۶ به حرکت درخواهد آمد.
وی در حاشیه کنفرانس جهانی راه‌آهن در ابوظبی گفت که ترکیه در ماه سپتامبر بازسازی کامل مسیر ریلی میان دمشق و مرز اردن را بر عهده گرفته و در صورت اجرای به‌موقع این عملیات، نخستین سفر آزمایشی میان دو پایتخت تا پایان سال آینده انجام خواهد شد.
به گفته خلیل، در گام نخست تمرکز طرح بر حمل‌ونقل مسافری خواهد بود؛ اما در بازه سه تا پنج سال آینده مسیر برای قطارهای باری نیز آماده می‌شود. اجرای فاز باری مستلزم نوسازی خطوط، افزایش ظرفیت پل‌ها و نصب سامانه‌های سیگنالینگ مدرن است. اردن پیش‌تر با حمایت مالی اتحادیه اروپا چند پروژه ارتقای زیرساخت ریلی در محور اَمان–معان را اجرا کرده که می‌تواند به این طرح جدید متصل شود.
راه‌آهن حجاز که ساخت آن از سال ۱۹۰۰ میلادی در دوران سلطان عبدالحمید دوم آغاز شد، یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های مهندسی جهان اسلام محسوب می‌شود. این خط ریلی با طول بیش از ۱۳۲۰ کیلومتر از دمشق آغاز و پس از عبور از درعا، اَمان، معان، تبوک و العُلا به مدینه منوره می‌رسید. در دوران اوج فعالیت خود، سفر حج از شام به مدینه که پیش‌تر ۴۰ روز طول می‌کشید، به لطف این شاهکار مهندسی تنها طی پنج روز انجام می‌شد. این مسیر نماد وحدت جهان اسلام و نوسازی در عصر عثمانی بود و بخش قابل‌توجهی از هزینه ساخت آن از محل کمک‌های داوطلبانه مسلمانان سراسر جهان تأمین شد؛ از هند و مصر گرفته تا ایران و اندونزی.
اما با وقوع جنگ جهانی اول و شکل‌گیری انقلاب‌های عربی میان سال‌های ۱۹۱۶ تا ۱۹۱۸، بخش‌های وسیعی از این مسیر تخریب شد. نیروهای تحت فرمان فیصل بن حسین با پشتیبانی بریتانیا و افسر انگلیسی معروف، لارنس عربستان، بارها به پل‌ها و قطارهای عثمانی حمله کردند. پس از فروپاشی امپراتوری عثمانی، این مسیر ریلی دیگر هرگز به‌طور کامل احیا نشد.
امروز بخش‌هایی از راه‌آهن تاریخی حجاز در کشورهای اردن، سوریه و عربستان سعودی باقی مانده است. در اردن، مسیر اَمان–معان همچنان زیر نظر شرکت راه‌آهن حجاز اردن فعال است. در سوریه، بخش دمشق–درعا به‌دلیل جنگ داخلی آسیب دیده اما قابل بازسازی است. در عربستان، ایستگاه‌های تاریخی مانند تبوک، مدین، العُلا و مدینه به موزه و جاذبه گردشگری تبدیل شده‌اند. خلیل در این خصوص معتقد است که بخش قابل‌توجهی از مسیر تاریخی راه‌آهن حجاز هنوز قابل استفاده بوده و بازسازی شامل احیای خطوط اصلی، نوسازی ایستگاه‌ها و تجهیز مسیر برای سیر قطارهای مدرن خواهد بود. وی تأکید کرد که این پروژه نه‌تنها از منظر حمل‌ونقل بلکه از نظر فرهنگی و گردشگری از ارزش بالایی برخوردار بوده و می‌تواند موجب رونق تبادلات میان کشورهای منطقه شود.
راه‌آهن حجاز در طرح اصلی خود قرار بود از استانبول تا مکه امتداد یابد، اما با آغاز جنگ جهانی اول نیمه‌کاره ماند. اکنون با بازسازی خطوط ریلی سوریه و اتصال آن به شبکه ریلی ترکیه، امکان برقراری خط مستقیم اَمان–استانبول دوباره فراهم خواهد شد. به گفته خلیل، بازسازی مسیر دمشق تا حلب در جریان است و پس از اتصال به مرز ترکیه، مسیر اَمان–استانبول می‌تواند به‌صورت پیوسته فعال شود. به گفته او، در افق بلندمدت هدف آن است که این مسیر به شبکه ریلی عربستان و سپس به خطوط خلیج فارس متصل شود و در این صورت، رویای تاریخی اتصال ریلی شام، آناتولی و حجاز تحقق خواهد یافت.
خطرات احتمالی راه‌آهن حجاز برای موقعیت ژئوپولیتیک ایران
پیش از هر چیز باید گفت که پروژه احیای راه‌آهن حجاز دیگر فقط یک طرح نمادین نیست، بلکه تلاشی راهبردی برای بازسازی میراث مشترک، توسعه گردشگری منطقه‌ای و بازآفرینی مسیرهای تاریخی تجارت در خاورمیانه محسوب می‌شود. اگر برنامه‌های مربوط به ساخت این راه‌آهن طبق جدول زمانی ارائه‌شده پیش برود، تا پایان سال ۲۰۲۶ نخستین قطار مسافری پس از بیش از یک قرن، دوباره از دمشق به سوی اَمان حرکت خواهد کرد؛ گامی تاریخی در مسیر احیای کامل راه‌آهن حجاز، از استانبول تا مدینه.
این مسیر می‌تواند جایگزینی برای حمل‌ونقل کالا میان مدیترانه، خلیج فارس و دریای سرخ باشد، گردشگری مذهبی و فرهنگی را میان کشورهای اسلامی احیا کند و به‌عنوان بخشی از کریدورهای بین‌قاره‌ای جدید مانند «راه توسعه عراق» و «کریدور هند–خاورمیانه–اروپا» ایفای نقش نماید.
اما نکته مهم اینجاست که هر دو کریدور یادشده به نوعی رقیب کریدور شمال–جنوب به‌حساب آمده و خطراتی بالقوه برای ترانزیت ریلی کشورمان در پی دارند. اگرچه راه‌آهن حجاز در ظاهر در قامت یک پروژه ریلی با مبنای تاریخی–فرهنگی بار دیگر در حال احیا شدن است، اما باید توجه داشت که به‌ویژه پس از آغاز سیر قطارهای باری در این مسیر، دیگر نمی‌توان به چشم پروژه‌ای صرفاً فرهنگی به آن نگریست.
نکته مهم دیگر اینکه با اعلام آتش‌بس میان حماس و رژیم صهیونیستی، به نظر می‌رسد دستکم در حال حاضر، بخشی از موانع سیاسی پیش روی احیای این کریدور به‌ویژه در اتصال به کریدور هند–خاورمیانه–اروپا یا همان IMEC از پیش پای کشورهای اسلامی، به‌ویژه اردن، برداشته خواهد شد. فعالسازی IMEC بیش از هر چیز خطری جدی برای موقعیت ژئوپولیتیک خلیج فارس و تنگه هرمز محسوب می‌شود.
